Vernd náttúruauðlinda í þágu almannahagsmuna - þegar tvenns konar almannahagsmunir stangast á

Lenya Rún Taha Karim, Lögfræðingur

Með lögfestingu ákvæða sem miða að umhverfis- og náttúruvernd eru umhverfi og náttúru veitt ákveðin lögvarin réttindi, sem mönnum ber að framfylgja og virða daglega. Aftur á móti geta sömu lögvörðu réttindi sætt takmörkunum í undantekningartilvikum ef hagsmunir umhverfisins og náttúrunnar samræmast ekki öðrum hagsmunum sem vega þyngra, t.d. hagsmunum almennings. Þessi sjónarmið sem varða takmarkanir á umhverfis- og náttúruvernd í þágu almennings hafa helst komið til skoðunar þegar um er að ræða nýtingu náttúruauðlinda vegna raforkuframleiðslu - t.a.m. þegar markmið laga um vatnsvernd og viðhald vatnsgæða samræmist ekki raforkuþörfum almennings. Dæmi um slíkar undanþágur má sjá í 18. gr. laga nr. 36/2011 um stjórn vatnamála, þar sem kveðið er á um réttlætanlegar undanþáguástæður sem þurfa að vera fyrir hendi þannig unnt sé að heimila breytingu á vatnshloti.

Ef litið er á umhverfis- og náttúruverndarlög í víðu samhengi má sjá að sameiginleg markmið laga sem miða að því að vernda náttúruna., er vernd frá skaðlegri háttsemi og athöfnum manna. Á sama tíma er það jafnframt háttsemi og hagsmunir manna sem geta orðið grundvöllur undanþágu frá þeim lögvörðu réttindum sem umhverfið og náttúran nýtur. Ef litið er á þetta út frá sjónarmiðum vatnsverndar, þá er óumdeilt að góð vatnsgæði og vernd vatns sé mikilvægur liður í því að tryggja lífvænlega jörð fyrir núverandi og komandi kynslóðir, en á hinn bóginn er endurnýjanleg orkuframleiðsla einnig mikilvæg m.t.t. orkuskipta og minnkun losunar gróðurhúsalofttegunda. Hvar liggja mörkin? Hvenær vegur eitt þyngra en hitt? Ekki er hægt að svara þessum spurningum í einni grein en höfundur hyggst fjalla um þessi álitamál í röð fræðigreina sem verða gefnar út á næstu misserum.

Það má segja að það sé ákveðin þversögn fólgin í því að heimilt sé að raska náttúru til að framleiða endurnýjanlega orku í þágu náttúrunnar í undantekningartilvikum. En til þess eru slík undanþáguákvæði - til að hægt sé að framkvæma hagsmunamat í hverju tilviki fyrir sig. Meginreglan er sú að túlka skuli undanþágur þröngt. Í ljósi þessarar meginreglu, ásamt verndarandlaginu sem sérlög um umhverfis- og náttúruvernd veita umhverfinu og náttúrunni frá athöfnum manna, ber að hafa í huga að vernd umhverfisins og náttúrunnar - ekki síst vernd og viðhald vatnsgæða - er einnig í þágu almannahagsmuna.